3. Văn bản công chứng có hiệu lực kể từ ngày được công chứng viên ký và có đóng dấu của tổ chức hành nghề công chứng”. Và dường như để làm rõ quy định tại Khoản 3, Điều 4, Luật Công chứng ngày 29/11/2006 nêu trên, “thời gian” tiến hành công chứng được khẳng định là một phần không thể thiếu trong “Lời chứng của công chứng viên”, bộ phận thứ hai cấu thành nên nội dung “văn bản công chứng” (xem Điều 5, Luật Công chứng ngày 29/11/2006). Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi không có tham vọng tìm hiểu toàn bộ các khía cạnh có liên quan tới “văn bản công chứng” nói chung mà chỉ đi sâu nghiên cứu, phân tích các quy định hiện hành của pháp luật có liên quan một cách trực tiếp hay gián tiếp đến thời điểm có hiệu lực pháp lý của “văn bản công chứng”. Căn cứ vào nội dung Điều 1, Luật Công chứng ngày 29/11/2006, theo đó “Luật này quy định về phạm vi công chứng, công chứng viên, tổ chức hành nghề công chứng, thủ tục công chứng và quản lý nhà nước về công chứng”, chúng ta thấy hiển nhiên “văn bản công chứng có hiệu lực kể từ ngày được công chứng viên ký và có đóng dấu của tổ chức hành nghề công chứng” (xem Khoản 3, Điều 4, Luật Công chứng ngày 29/11/2006). Tuy nhiên, căn cứ vào khái niệm “văn bản công chứng” được nêu ra tại Khoản 1, Điều 4, Luật Công chứng ngày 29/11/2006, rõ ràng người ta không thể không tìm hiểu đến các quy định khác của pháp luật có liên quan đến thời điểm có hiệu lực của hợp đồng, giao dịch dân sự. Cụ thể, Khoản 4, Điều 404, Bộ luật Dân sự ngày 14/6/2005 khẳng định “Thời điểm giao kết hợp đồng bằng văn bản là thời điểm bên sau cùng ký vào văn bản” trong khi “Hiệu lực của hợp đồng dân sự” như sau “Hợp đồng được giao kết hợp pháp có hiệu lực từ thời điểm giao kết, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác”được ghi nhận tại Điều 405, Bộ luật Dân sự ngày 14/6/2005. Từ nội dung hai quy định kể trên, chúng tôi rút ra một vài nhận xét ban đầu như sau:

- Về mặt lý thuyết, các bên tham gia giao kết hợp đồng, giao dịch dân sự không nhất thiết phải ký kết hợp đồng vào cùng một thời điểm. Nói theo cách khác, pháp luật cho phép từng bên giao kết có thể ký kết bản hợp đồng tại nhiều thời điểm khác nhau và trong trường hợp này, khi bên cuối cùng ký vào hợp đồng thì đó chính là thời điểm có hiệu lực của hợp đồng. Cách quy định kể trên trong pháp luật dân sự hoàn toàn phù hợp với quan điểm được ghi nhận trong pháp luật công chứng, bởi lẽ công chứng viên tuy không phải là một bên giao kết hợp đồng, giao dịch nhưng luôn luôn là người cuối cùng ký vào văn bản công chứng.

- Không giống như cách thức xác định thời điểm có hiệu lực của văn bản công chứng, pháp luật dân sự ấn định thời điểm có hiệu lực của hợp đồng dân sự một cách vô cùng mền dẻo. Điều này có nghĩa ngoài việc lấy thời điểm bên cuối cùng ký kết hợp đồng làm mốc thời gian có hiệu lực của hợp đồng, các nhà làm luật còn đưa ra thêm hai lựa chọn. Lựa chọn thứ nhất giao quyền cho các bên tham gia giao kết tự thỏa thuận thời điểm có hiệu lực của hợp đồng trong khi lựa chọn thứ hai lại dựa trên các quy định khác của pháp luật mà trước hết và chủ yếu là các quy định của pháp luật chuyên ngành.

Theo quan điểm của cá nhân chúng tôi, hoàn toàn không có vướng mắc gì với cách quy định cho phép các bên giao kết tự do thỏa thuận, thống nhất thời điểm có hiệu lực của hợp đồng. Căn cứ “Nguyên tắc tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận” được ghi nhận tại Điều 4, Bộ luật Dân sự ngày 14/6/2005, chúng tôi cho rằng các bên tham gia giao kết hợp đồng có thể tự xác định thời điểm có hiệu lực của hợp đồng theo một trong ba phương án sau. Theo phương án thứ nhất, thời điểm có hiệu lực của hợp đồng mang tính “hồi tố”, tức là hợp đồng có hiệu lực trước thời điểm được các bên giao kết.  Với phương án thứ hai, thời điểm có hiệu lực của hợp đồng trùng khít với thời điểm giao kết và ở phương án thứ ba, thời điểm có hiệu lực của hợp đồng diễn ra sau thời điểm giao kết. Tuy nhiên, có vẻ như cách thức tự thỏa thuận thời điểm có hiệu lực của hợp đồng ít khi được các bên tham gia giao kết lựa chọn mà một trong những nguyên nhân dẫn tới tình trạng kể trên chính là việc tự thỏa thuận thời điểm có hiệu lực của hợp đồng chỉ được áp dụng trong trường hợp pháp luật không có quy định khác. Điều này có nghĩa khi pháp luật chuyên ngành quy định về thời điểm có hiệu lực của hợp đồng, các bên giao kết dứt khoát phải tuân thủ theo những quy định đó. Dưới đây, chúng ta hãy cùng tìm hiểu một số quy định như vậy. Cụ thể như sau:

- Khoản 1, Điều 7, Nghị định số 70/2001/NĐ-CP ngày 03/10/2001 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành Luật hôn nhân và gia đình nêu rõ “Trong trường hợp văn bản thoả thuận chia tài sản chung của vợ chồng không xác định rõ thời điểm có hiệu lực của việc chia tài sản, thì hiệu lực được tính từ ngày, tháng, năm lập văn bản” trong khi “Trong trường hợp văn bản thoả thuận chia tài sản chung của vợ chồng được công chứng hoặc chứng thực theo yêu cầu của vợ chồng, thì hiệu lực được tính từ ngày xác định trong văn bản thoả thuận; nếu văn bản không xác định ngày có hiệu lực đó thì hiệu lực được tính từ ngày văn bản đó được công chứng, chứng thực” được ghi nhận tại Khoản 2 và sau đây là nội dung của Khoản 3, Điều luật nói trên “Trong trường hợp văn bản thoả thuận chia tài sản chung của vợ chồng phải công chứng, chứng thực theo quy định của pháp luật, thì hiệu lực được tính từ ngày văn bản đó được công chứng, chứng thực”.

2. Việc mô tả chung về tài sản bảo đảm không ảnh hưởng đến hiệu lực của giao dịch bảo đảm”.

- Khoản 1, Điều 667, Bộ luật Dân sự ngày 14/6/2005 khẳng định “Di chúc có hiệu lực pháp luật từ thời điểm mở thừa kế” trong khi “Thời điểm mở thừa kế là thời điểm người có tài sản chết. Trong trường hợp Tòa án tuyên bố một người là đã chết thì thời điểm mở thừa kế là ngày được xác định tại khoản 2 Điều 81 của Bộ luật này” là nội dung Khoản 1, Điều 633, Bộ luật Dân sự ngày 14/6/2005 kể trên.

Từ một vài điều luật đang được pháp luật thực định ghi nhận về thời điểm có hiệu lực của hợp đồng, văn bản như đã trích dẫn ở trên, chúng ta thấy rõ ràng không phải trong trường hợp nào người ta cũng tôn trọng một cách triệt để cách thức quy định thời điểm có hiệu lực của hợp đồng dân sự được ấn định trong Bộ luật Dân sự ngày 14/6/2005 và cũng như hoàn toàn tương thích với cách thức xác định thời điểm có hiệu lực của văn bản công chứng được ghi nhận tại Khoản 3, Điều 4, Luật Công chứng ngày 29/11/2006. Cách thức quy định có phần đặc thù về thời điểm có hiệu lực của hợp đồng, văn bản thường được các nhà làm luật quy định cho từng loại hình thức hợp đồng, văn bản cụ thể. Tìm hiểu nội dung một vài văn bản quy phạm pháp luật khác có liên quan, chúng ta thấy các nhà làm luật còn đưa ra một loại thời điểm nữa cũng ít nhiều liên quan đến hoạt động công chứng, đó chính là thời điểm chuyển quyền sở hữu. Về mặt nguyên tắc, “Thời điểm chuyển quyền sở hữu” được xác định như sau “1. Quyền sở hữu đối với tài sản mua bán được chuyển cho bên mua kể từ thời điểm tài sản được chuyển giao, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác.

3. Trong trường hợp tài sản mua bán chưa được chuyển giao mà phát sinh hoa lợi, lợi tức thì hoa lợi, lợi tức thuộc về bên bán” (xem Điều 439, Bộ luật Dân sự ngày 14/6/2005). Do hoạt động công chứng thường gắn liền, đi đôi với những tài sản mà pháp luật quy định phải đăng ký quyền sở hữu nên từ thực tiễn công tác cũng như căn cứ một vài quy định của pháp luật hiện hành, thời điểm công chứng và thời điểm chuyển quyền sở hữu tài sản là hai thời điểm hoàn toàn khác biệt về mặt bản chất pháp lý và hiển nhiên thời điểm chuyển quyền sở hữu tài sản thường diễn ra sau thời điểm công chứng. Tuy nhiên, các quy định dưới luật không phải lúc nào cũng tuân thủ nội dung điều luật mang tính nguyên tắc kể trên. Chúng tôi xin đơn cử một ví dụ để minh chứng cho nhận định vừa nêu. Điều 64, Nghị định số 71/2010/NĐ-CP ngày 23/6/2010 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật Nhà ở nêu rõ “1. Thời điểm chuyển quyền sở hữu nhà ở đối với trường hợp mua bán nhà ở được tính từ ngày hợp đồng mua bán nhà ở được công chứng hoặc chứng thực. Trường hợp mua bán nhà ở mà bên bán là doanh nghiệp có chức năng kinh doanh bất động sản thì thời điểm chuyển quyền sở hữu nhà ở là thời điểm bên bán bàn giao nhà ở cho bên mua theo thỏa thuận trong hợp đồng.

5. Thời điểm chuyển quyền sở hữu nhà ở đối với trường hợp thừa kế nhà ở được tính từ thời điểm mở thừa kế. Việc xác định tổ chức, cá nhân thừa kế nhà ở được thực hiện theo quy định của pháp luật về dân sự.

6. Thời điểm chuyển quyền sở hữu đối với trường hợp mua nhà ở trả chậm, trả dần được tính từ ngày bên mua thanh toán hết tiền mua nhà ở cho bên bán, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác”.

Tóm lại, căn cứ theo các quy định của pháp luật hiện hành, chúng ta thấy cách thức quy định về thời điểm có hiệu lực của văn bản công chứng nói riêng hay thời điểm có hiệu lực của hợp đồng, giao dịch dân sự nói chung trong pháp luật thực định tại thời điểm hiện nay còn nhiều bất cập, mâu thuẫn và chồng chéo. Đấy là chúng ta còn chưa kể đến thời điểm chuyển quyền sở hữu tài sản đối với những hợp đồng, giao dịch có đối tượng là tài sản và đã được công chứng cũng được pháp luật quy định một cách thiếu thống nhất. Điều này chính là nguyên nhân tiềm tàng cho các tranh chấp xảy ra trong hoạt động công chứng nói riêng hay trong lĩnh vực dân sự, kinh tế, thương mại... nói chung. Từ thực tế công tác của bản thân với tư cách một công chứng viên, chúng tôi thấy các nhà làm luật nên đưa ra cách thức xác định một số thời điểm khác nhau trong văn bản công chứng hoặc rộng hơn là trong các hợp đồng, giao dịch dân sự, kinh tế, thương mại... Cụ thể như sau:

- Thời điểm giao kết hợp đồng, giao dịch đã được công chứng: Đây chính là thời điểm các bên hoàn tất việc giao kết hợp đồng, giao dịch, chính thức khẳng định ý chí chủ quan của bản thân. Thời điểm này thông thường sẽ trùng khít với thời điểm công chứng.

- Thời điểm có hiệu lực của hợp đồng, giao dịch đã được công chứng: Sẽ có hai loại thời điểm có hiệu lực. Tại thời điểm thứ nhất, hợp đồng, giao dịch đã được công chứng sẽ có hiệu lực ngay sau thời điểm giao kết trong khi ở thời điểm thứ hai, hợp đồng, giao dịch đã được công chứng chỉ có hiệu lực sau khi xảy ra một điều kiện nhất định (xem Điều 125, Bộ luật Dân sự ngày 14/6/2005).

- Thời điểm chuyển quyền sở hữu tài sản là đối tượng của hợp đồng, giao dịch đã được công chứng: Đây chính là thời điểm xét về mặt nguyên tắc, không chỉ toàn bộ mọi điều khoản và điều kiện của hợp đồng, giao dịch đã được các bên chính thức hoàn tất mà các thủ tục kèm theo do pháp luật quy định cũng đã được các bên thực hiện xong./.

(Bài viết này đã được đăng trên Tạp chí Nghề Luật (Học viện Tư pháp) – Số 3 tháng 5/2014, năm thứ chín).